قرارداد کار سفید امضا؛ خطرات قانونی برای کارفرما و کارگر

قرارداد کار سفید امضا؛ خطرات قانونی برای کارفرما و کارگر

در دنیای روابط کاری، «قرارداد کار» نه‌تنها سندی برای شروع همکاری، بلکه اصلی‌ترین ابزار قانونی برای تعیین حقوق و تعهدات طرفین است. با این حال، هنوز هم در بسیاری از مشاغل، شاهد استفاده از قرارداد کار سفید امضا هستیم؛ قراردادی که کارگر آن را بدون اطلاع از مفاد و شرایط امضا می‌کند و کارفرما بعدها می‌تواند هر متنی که بخواهد به آن اضافه کند. این نوع قرارداد، علاوه بر اینکه از نظر قانونی اعتبار ندارد، می‌تواند هم کارفرما و هم کارگر را در معرض خطرات جدی حقوقی قرار دهد. در این مقاله از وبسایت وحید حاجی زاده مشاور قانون کار، به بررسی کامل پیامدهای قرارداد سفید امضا، مسئولیت‌های قانونی طرفین، و توصیه‌های مهم برای جلوگیری از سوءاستفاده می‌پردازیم.

قرارداد سفید امضا چیست؟

قرارداد کار سفید امضا به حالتی گفته می‌شود که در آن کارگر یا کارمند، برگه‌ای را به عنوان قرارداد کار امضا می‌کند در حالی‌ که متن داخل قرارداد هنوز نوشته نشده یا فقط بخش‌هایی از آن درج شده است. به بیان ساده، فرد امضا‌کننده هیچ اطلاعی از مفاد قرارداد ندارد، اما امضای او پای سند ثبت می‌شود. این نوع قرارداد در محیط‌های کاری غیررسمی یا در مشاغلی که نظارت قانونی کمتری دارند بیشتر دیده می‌شود و معمولاً با وعده‌هایی مثل «بعداً تکمیل می‌کنیم» یا «فعلاً فقط امضا کن تا استخدامت قطعی بشه» همراه است.

برای مثال، تصور کنید کارگری در یک کارگاه تولیدی استخدام می‌شود و از او خواسته می‌شود که «فقط همین الان» یک برگه را امضا کند تا بیمه‌اش رد شود، بدون اینکه بداند چه چیزی قرار است در آن نوشته شود. چند ماه بعد، ممکن است متوجه شود قراردادی که امضا کرده، حاوی تاریخ شروع اشتباه، مبلغ حقوق کمتر، یا حتی شرایطی کاملاً ناعادلانه بوده که از آن بی‌خبر بوده است.

این نوع قرارداد نه‌تنها بر خلاف اصول قانونی تنظیم قرارداد کار است، بلکه به‌راحتی می‌تواند به ابزاری برای فشار، تهدید یا سلب حقوق قانونی کارگر تبدیل شود. حتی در مراجع حل اختلاف نیز اثبات ناآگاهی از مفاد قرارداد، کار دشواری خواهد بود؛ چون امضا در اکثر موارد به‌عنوان نشانه رضایت تلقی می‌شود، مگر اینکه خلاف آن ثابت شود.

همچنین بخوانید: قرارداد کار چیست؟ + راهنمای تنظیم قرارداد مطابق قانون کار ۱۴۰۴

چرا قرارداد کار سفید امضا غیرقانونی است؟

قرارداد کار باید بر پایه شفافیت، آگاهی و رضایت دو طرف تنظیم شود. طبق ماده 10 قانون کار، هر قراردادی باید مشخص کند که نوع کار چیست، حقوق چقدر است، مدت قرارداد چقدر است و چه شرایطی برای فسخ یا خاتمه آن وجود دارد. وقتی قرارداد کار سفید امضا باشد، یعنی یکی از طرفین—معمولاً کارگر—اطلاعی از هیچ‌کدام از این مفاد ندارد و صرفاً برگه‌ای خالی یا ناقص را امضا کرده است. این موضوع با اصل رضایت آگاهانه که پایه هر قرارداد معتبر است، در تضاد قرار می‌گیرد.

قانون‌گذار صراحتاً اعلام کرده که قرارداد باید «کتبی و روشن» باشد. اگر قراردادی با قلم و امضای یکی از طرفین، بعداً با متن دلخواه طرف دیگر تکمیل شود، نه‌تنها از اعتبار قانونی برخوردار نیست، بلکه می‌تواند در مراجع حل اختلاف به نفع کارگر تفسیر شود—به شرطی که بتواند اثبات کند قرارداد سفید امضا بوده است. اما همین اثبات هم در بسیاری از موارد بسیار دشوار و زمان‌بر است.

از طرف دیگر، مراجع قانونی در ایران مانند هیأت‌های تشخیص و حل اختلاف اداره کار، معمولاً به نفع طرف ضعیف‌تر یعنی کارگر رأی می‌دهند. با این حال، در صورت نبود مستندات کافی یا عدم آشنایی کارگر با حقوق خود، ممکن است همین قرارداد سفید امضا در نهایت به ضرر او تمام شود.

برای مثال، در یک پرونده واقعی، کارگری پس از اخراج، برای دریافت سنوات به اداره کار مراجعه کرد؛ اما قرارداد کارش شامل شرطی بود که به او حق سنوات نمی‌داد—در حالی که خودش هیچ‌گاه از وجود چنین بندی خبر نداشت. هیأت تشخیص ابتدا قرارداد را پذیرفت، چون دارای امضا بود، و بعد از اعتراض و بررسی بیشتر مشخص شد متن قرارداد پس از امضا تکمیل شده است.

پیامدهای حقوقی برای کارگر

امضای یک قرارداد کار سفید امضا می‌تواند تبعات جدی و گاه جبران‌ناپذیری برای کارگر داشته باشد. مهم‌ترین مسئله این است که کارگر عملاً سندی را امضا کرده که نمی‌داند داخلش چه نوشته شده یا بعداً چه چیزی به آن اضافه می‌شود. این موضوع باعث می‌شود در صورت بروز اختلاف، اثبات عدم آگاهی از مفاد قرارداد برای او بسیار دشوار باشد.

یکی از خطرات اصلی این نوع قرارداد، سوءاستفاده کارفرما از فضای خالی قرارداد است. ممکن است بعداً بندهایی به قرارداد اضافه شود که حقوق قانونی کارگر را زیر پا بگذارد—مثل کاهش دستمزد، حذف بیمه، اضافه‌کاری اجباری بدون پرداخت، یا محدود کردن حق فسخ قرارداد. در بسیاری از موارد دیده شده که کارگر بعد از مدت‌ها کار کردن، هنگام تسویه حساب متوجه می‌شود طبق قراردادی که خودش امضا کرده، هیچ حقی بابت سنوات، عیدی یا بیمه ندارد؛ در حالی که از وجود چنین بندهایی اطلاع نداشته است.

برای مثال، کارگری در یک واحد صنعتی به مدت دو سال مشغول به کار بوده و در تمام این مدت تصور می‌کرد رابطه کاری‌اش رسمی و دارای بیمه است. اما در زمان شکایت به اداره کار مشخص شد قراردادی که امضا کرده، یک قرارداد کارآموزی با حقوق پایین و بدون تعهد بیمه بوده—و همان قرارداد سفید امضایی بوده که در روز اول، با اعتماد کامل، بدون خواندن مفادش امضا کرده بود.

نکته مهم دیگر این است که قانون کار ایران به شدت وابسته به مستندات است. یعنی اگر کارگری مدرک کتبی نداشته باشد، ادعای او هر چند درست ممکن است به جایی نرسد. در پرونده‌هایی که قرارداد سفید امضا در آن‌ها مطرح بوده، کارگر معمولاً باید با کمک شاهد، اسناد غیرمستقیم، یا اظهارات همکاران، ثابت کند که قرارداد بعد از امضا تکمیل شده؛ کاری که نه‌تنها زمان‌بر، بلکه فرسایشی و طاقت‌فرساست.

پیامدهای حقوقی برای کارفرما

برخلاف تصور رایج، استفاده از قرارداد کار سفید امضا فقط به ضرر کارگر نیست؛ بلکه می‌تواند دردسرهای بزرگی هم برای کارفرما ایجاد کند. هرچند در ظاهر، قرارداد سفید امضا این امکان را به کارفرما می‌دهد که شرایط دلخواه خود را بعدها در قرارداد بنویسد، اما در عمل، این روش نه‌تنها غیرقانونی است، بلکه می‌تواند اعتبار حقوقی قرارداد را زیر سؤال ببرد و در صورت شکایت، موجب محکومیت کارفرما در مراجع قانونی شود.

طبق اصل «تفسیر به نفع کارگر» در قانون کار، هرگونه ابهام یا خلأ در مفاد قرارداد کار به نفع کارگر تفسیر می‌شود. اگر کارگری در اداره کار ادعا کند که قرارداد را سفید امضا کرده و بعداً کارفرما آن را به شکل یک‌طرفه تکمیل کرده، این ادعا اگرچه باید اثبات شود، اما می‌تواند باعث شود هیأت حل اختلاف کل قرارداد را بی‌اعتبار اعلام کند. در چنین شرایطی، رابطه کار به صورت دائم یا بدون قرارداد فرض شده و تمام حقوق قانونی کارگر—مثل سنوات، بیمه، عیدی، مزایا و …—بر مبنای حداکثر ممکن محاسبه خواهد شد.

برای مثال، در یک پرونده واقعی، کارفرمایی برای کاهش تعهدات مالی خود، قرارداد سفید امضا از کارگران گرفت و بعداً تاریخ شروع قرارداد را چند ماه عقب انداخت تا عیدی و سنوات کمتری پرداخت کند. پس از شکایت کارگر، مراجع قانونی با بررسی سابقه بیمه، پیام‌های واتس‌اپ، و شهادت دیگر کارگران، اثبات کردند که تاریخ واقعی شروع کار متفاوت بوده و قرارداد جعلی است. نتیجه؟ کارفرما نه‌تنها به پرداخت کامل حقوق محکوم شد، بلکه بابت تخلف، جریمه هم پرداخت کرد.

از نظر قانونی نیز کارفرمایی که از قرارداد سفید امضا استفاده کند، ممکن است تحت عنوان «سوءاستفاده از اسناد» یا «فریب در قرارداد» مورد پیگرد قرار گیرد. این تخلفات می‌تواند در صورت تکرار، موجب بسته شدن واحد کاری یا از دست رفتن اعتبار صنفی کارفرما شود.

چه زمانی قرارداد سفید امضا شایع می‌شود و چرا؟

قرارداد کار سفید امضا معمولاً در شرایطی شایع می‌شود که یکی از طرفین—اغلب کارگر—در موضع ضعف قرار دارد و یا از حقوق قانونی خود اطلاع کافی ندارد. این پدیده بیشتر در مشاغل غیررسمی، محیط‌های کاری فاقد نظارت، و کسب‌وکارهایی که به دنبال فرار از تعهدات قانونی هستند رخ می‌دهد.

یکی از رایج‌ترین موقعیت‌ها، روز اول استخدام است؛ زمانی که کارگر برای شروع کار عجله دارد و نمی‌خواهد فرصت شغلی را از دست بدهد. کارفرما نیز از همین وضعیت استفاده کرده و برگه‌ای را برای امضا ارائه می‌دهد که یا کاملاً خالی است یا فقط عنوان قرارداد دارد. وعده‌هایی مثل «بعداً پرش می‌کنیم»، «فعلاً اینو امضا کن تا بیمه‌ات رو رد کنیم» یا «قرارداد اصلی رو بعداً می‌نویسیم» معمولاً کارگر را قانع می‌کند که بی‌هیچ بررسی، امضا کند.

در مشاغلی که سطح تحصیلات یا آگاهی حقوقی پایین‌تر است—مثل برخی کارگاه‌های تولیدی، خدماتی یا کارهای فصلی—احتمال بروز این نوع قرارداد بیشتر می‌شود. همچنین کارگران مهاجر، نوجوانان یا افراد جویای کار در مناطق دورافتاده، در معرض خطر بیشتری قرار دارند.

از طرفی، برخی کارفرمایان از قرارداد سفید امضا به‌عنوان ابزاری برای کنترل بیشتر بر کارگر استفاده می‌کنند. برای مثال، اگر کارگری بخواهد از حق بیمه یا مرخصی استفاده کند، ممکن است تهدید شود که «توی قراردادت چیزی ننوشته» یا حتی «همین فردا اخراجت می‌کنیم»؛ در حالی که چنین رفتارهایی به‌وضوح مصداق تضییع حقوق قانونی است.

در واقع، نبود بازرسی مستمر از سوی اداره کار، عدم آگاهی عمومی، و کم‌هزینه بودن این تخلف برای برخی کارفرمایان، باعث شده قرارداد سفید امضا در برخی حوزه‌های کاری به امری رایج تبدیل شود.

راهکارهای پیشگیری از قرارداد سفید امضا

برای کاهش ریسک‌ها و جلوگیری از امضای قرارداد کار سفید، هم کارگران و هم کارفرمایان باید اقداماتی پیشگیرانه و شفاف اتخاذ کنند. در ادامه، چند راهکار کاربردی برای هر دو طرف ارائه شده است:

برای کارگران:

• هرگز قرارداد خالی را امضا نکنید؛ حتی اگر به کار نیاز فوری دارید، امضای برگه سفید بدون آگاهی از مفاد آن، خطر بزرگی است. امضا باید فقط روی قرارداد کامل و تایپ‌شده انجام شود.
  
  
• قبل از امضا، متن قرارداد را کامل بخوانید؛ اگر متن قرارداد برایتان قابل فهم نیست، از یک مشاور حقوقی یا فرد آشنا کمک بگیرید.
  
  
• یک نسخه از قرارداد را دریافت و نگهداری کنید؛ مطابق قانون کار، هر دو نسخه قرارداد باید به امضای طرفین برسد و یکی در اختیار کارگر قرار گیرد. نداشتن نسخه‌ای از قرارداد، در صورت بروز اختلاف، دست شما را خالی می‌گذارد.
  
  
• زمان امضا و شروع به کار را هماهنگ نگه دارید؛ سعی کنید قرارداد را همزمان با شروع کار امضا کنید تا امکان تحریف تاریخ وجود نداشته باشد.
  
  
• در صورت فشار یا تهدید، گزارش دهید؛ اگر مجبور به امضای قرارداد سفید شدید، می‌توانید موضوع را به اداره کار منطقه اطلاع دهید.

برای کارفرمایان:

• از شفافیت و صداقت در فرآیند استخدام استفاده کنید؛ قرارداد کار باید کامل، شفاف و منطبق با قانون باشد. این کار نه‌تنها قانونی است، بلکه موجب اعتماد کارگر به کارفرما نیز می‌شود.
  
  
• قراردادها را در دو نسخه و به‌صورت کتبی تنظیم کنید؛ نسخه کارگر را همان روز تحویل دهید تا بعداً محل اختلاف نباشد.
  
  
• از مشاوره حقوقی استفاده کنید؛ تنظیم قرارداد توسط مشاور آشنا به قانون کار باعث می‌شود از نوشتن بندهای غیرقانونی یا دوپهلو پرهیز شود.
  
  
• از گرفتن قرارداد سفید امضا جداً خودداری کنید؛ اگرچه ممکن است تصور کنید که به نفع‌تان است، اما این کار در صورت طرح شکایت، می‌تواند علیه شما استفاده شود و پایه پرونده‌ای حقوقی و پرهزینه گردد.
  
  
• فرهنگ‌سازی در محیط کار ایجاد کنید؛ آموزش کارکنان منابع انسانی و مدیران در زمینه قوانین کار و حقوق طرفین، نقش مهمی در جلوگیری از تخلفات دارد.
  

جمع بندی و توصیه نهایی

قرارداد کار سفید امضا، برخلاف ظاهر ساده‌اش، یکی از پرریسک‌ترین روش‌های آغاز رابطه کاری است. این نوع قرارداد نه‌تنها حقوق کارگر را به شدت در معرض خطر قرار می‌دهد، بلکه می‌تواند برای کارفرما نیز دردسرهای قانونی جدی ایجاد کند.

در دنیای امروز که رقابت کاری بالا رفته و آگاهی حقوقی از اهمیت بیشتری برخوردار شده، شفافیت در رابطه کار و پایبندی به قانون، رمز ماندگاری و موفقیت کسب‌وکارهاست. امضای قرارداد باید بر پایه اعتماد متقابل، آگاهی از حقوق و تعهدات و با هدف ایجاد همکاری سازنده صورت گیرد، نه با نیت سوءاستفاده یا فرار از مسئولیت.

توصیه می‌کنیم کارگران پیش از امضای هر برگه‌ای، حتماً مشورت بگیرند و کارفرمایان نیز از تنظیم قراردادهای استاندارد و شفاف غافل نشوند. در نهایت، یک قرارداد خوب، قراردادی است که هم از نظر قانونی معتبر باشد و هم زمینه‌ساز رابطه‌ای حرفه‌ای، منصفانه و پایدار میان طرفین شود.